کود، اصلی‌ترین عنصری است که باغبانان و کشاورزان برای بهبود و بهینه‌سازی رشد گیاهانشان به کار می‌برند. این ماده حیاتی علاوه بر افزایش بازده محصولات، خاک‌ها را در کشاورزی حاصلخیز نیز میکند.
بیایید به کود به عنوان غذای خاص تقویتی و سالم گیاه نگاه کنیم، زیرا گیاهان همانند ما نیاز به تغذیه مناسب دارند تا به بهترین شکل ممکن رشد کرده و ثمر دهند.
اما کود کشاورزی دقیقا چگونه تعریف میشود؟ انواع مختلف کود، بهترین نوع کود و قیمت آن چیست؟ در ادامه این مطلب قصد داریم به تمامی این سوالات پاسخ دهیم.
کود چیست؟
به طور کلی به هر مادهی طبیعی و آلی (کودهای آلی و بیولوژیک) یا معدنی(کودهای شیمیایی) با منشاء طبیعی یا مصنوعی که به خاک یا گیاه اضافه شود و حاوی مواد مغذی و عناصر غذایی ماکرو و میکرو مورد نیاز گیاهان باشد، کود گفته می شود. مواد کودی یا مواد حاصلخیزکننده شامل انواع کود، بهسازهای خاک، بهبود دهنده های رشد گیاهان و انواع بسترهای کشت نقش مهمی در افزایش کارایی تولید محصولات کشاورزی و سلامت جامعه ایفا مینمایند. برای آنکه خاک از لحاظ مواد غذایی متعدد دچار کمبود نباشد استفاده از کود بسیار مفید خواهد بود. گونه‌های مختلفی از کود با پایه طبیعی و تولید شده به روش صنعتی وجود دارد. در نیمه دوم قرن ۲۰، افزایش استفاده از کودهای نیتروژن (ازت) (افزایش ۸۰۰ درصدی بین سال‌های ۱۹۶۱ و ۲۰۱۹) یکی از مولفه‌های اساسی در افزایش بهره‌وری سیستم‌های غذایی متداول بوده‌است (بیش از ۳۰٪ سرانه). طبق گزارش ویژه IPCC در مورد تغییرات آب و هوایی و زمین، این روش‌ها عامل اصلی گرم شدن کره زمین است. در میان مواد کودی، کودهای شیمیایی، آلی و زیستی به عنوان مهمترین نهادههای کشاورزی شناخته شده هستند و مصرف بهینهی این کودها دارای تاثیر قابل توجهی در کمیت و کیفیت تولید محصولات کشاورزی دارد.
کودها در کشاورزی رشد گیاهان را بهبود می‌بخشند، این عمل به دو روش اتفاق می‌افتد:
- افزایش مواد مغذی گیاه.
- بهبود کارایی خاک و بهساز خاک با تغییرات در ظرفیت نگهداری آب و هوای موجود در خاک.
عناصر موجود در کودها به دو دسته کلی عناصر اصلی ( ماکروالمنت ها ) و عناصر ثانویه ( میکرو المنت ها ) تقسیم بندی می شوند. عناصر غذایی اصلی شامل: نیتروژن، فسفر، پتاسیم، گوگرد، کلسیم و منیزیوم است. و عناصر غذایی ثانویه شامل: مس، آهن، منگنز، مولیبدن، روی و بور. در بعضی موارد سیلیکن، کبالت و وانادیم و…. است. گیاهان از چهار عنصر اصلی ساخته میشوند: هیدروژن، اکسیژن، کربن و نیتروژن. کربن، هیدروژن و اکسیژن به صورت گسترده‌ای در آب و کربن دی‌اکسید وجود دارند. با اینکه نیتروژن بیشترین گاز موجود در اتمسفر است، گیاهان نمی‌توانند آن را به این صورت جذب کنند. نیتروژن مهمترین کود است چرا که در پروتئین‌ها،DNA و دیگر ترکیبات (برای مثال کلروفیل) موجود است. برای اینکه گیاهان بتوانند نیتروژن را جذب کنند این ماده باید به شکلی «ثابت» در بیاید. فقط برخی باکتریها و گیاهان میزبان آنها (به صورت ویژه حبوبات) می‌توانند نیتروژن را با تبدیل آن به آمونیاک «تثبیت» کنند. وجود فسفات برای تولید DNA و آدنوزین تری فسفات، اصلی‌ترین حامل انرژی در سلول‌ها، الزامی است. میکرومواد مغذی در مقیاس‌های کمتری مصرف میشوند و در بافت گیاه با مقادیر خیلی کمی در حد جزء در میلیون (ppm) وجود دارند که از ۰٫۱۵ تا ۴۰۰ ppm ماده خشک متغیر است. این عناصر در محل‌های آنزیم‌های فعالی حضور دارند که متابولیسم گیاه را به عهده دارند. به دلیل اینکه این عناصر کاتالیست‌ها (آنزیم‌ها) را فعال می‌کنند، تأثیری گذاری آنها نسبت به درصد وزنشان فراتر است.
بهترین نوع کود چیست؟
بهترین نوع کود کشاورزی، کودی است که به تامین نیازهای غذایی اصلی گیاه کمک به سزایی کرده و علاوه بر دارا بودن عناصر غذایی ماکرو ( نیتروژن – فسفر – پتاسیم –گوگرد و….)، دارای عناصر غذایی ریزمغذی (آهن – روی – مس – مولیبدن – بور و…..) نیز باشد. بهترین راندمان مصرف کود زمانی حاصل می شود که میزان و زمان مصرف کود به درستی رعایت شده و با توجه به رشد گیاه و نیاز غذایی گیاه در آن مرحله ،کود مصرف شود. شرایط خاک نیز عاملی کلیدی در استفاده از انواع کودهاست.
کودهای آلی مایع رویش سبز، حاوی عناصر غذایی ( نیتروژن – پتاسیم – گوگرد) است و از مزیت های این کود افزایش جذب سایر عناصر غذایی ( روی – آهن – مس – فسفر – کلسیم – منگنز – بر و….) از طریق مکانیسم کیلیت کنندگی تیوسولفات و پلی سولفیت های موجود در کود است. کودهای آلی مایع رویش سبز با افزایش انحلال عناصر غذایی ماکرو و میکرو نیاز مصرفی گیاهان به این عناصر را تامین می کنند. پتاسیم در بین عناصر غذایی به خاطر متحرک بودن و حلالیت در بافت های گیاهی عنصر متمایزی به حساب می آید. کودهای آلی مایع رویش سبز حاوی عناصر آلی و گوگرد محلول می باشد و باعث افزایش عملکرد در سه بخش مهم یعنی تقویت گیاهان، دفع آفات، کنترل قارچها و اصلاح خاک می شود.
از سوی دیگر هر عامل محیطی که قادر به القای یک جریان بالقوه تخریبی در گیاهان باشد تنش نام دارد که باعث کاهش رشد و عملکرد گیاه می شود. افزودن ماده آلی به خاک مقاومت خاک و گیاه را در مقابل با این تنش ها افزایش می دهد. مواد آلی علاوه بر تعدیل تنش های زنده محیطی، در کاهش اثرات سوء تنش های زنده در محیط هم نقش بسزایی دارند، تنش های زنده شامل تأثیر قارچ ها، باکتریها، ویروس ها و حشرات و… در خاک و گیاهان است. خاک سالم حاوی باکتری و قارچ است که به تجزیه مواد آلی و تبدیل آن به مواد مغذی کمک می کند. اما همه ی قارچ ها با گیاهان هم زیست و سازگار نیستند. خاک می تواند آلوده به قارچ های مضر شود که به گیاهان آسیب می رساند یا آنها را از بین ببرد. کودهای آلی مایع رویش سبز در از بین بردن قارچ ها و باکتری های آسیب زای گیاهی کمک بسزایی دارند. مصرف کودهای آلی مایع رویش سبز از آلودگی های بیسیک قارچی در خاک جلوگیری می کند. عناصر غذایی نیتروژن – پتاسیم – گوگرد- روی و…. چون در کودهای آلی به میزان استاندارد وجود دارد لذا از گسترش بیماری های قارچی در محیط خاک و ریشه گیاهان جلوگیری می کند.
قیمت کود به چه صورت است؟
آنچه در مبحث قیمت کود کشاورزی حایز اهمیت است عوامل متعدد تاثیرگذار روی قیمت نهایی و تمام شدهی یک کود میباشد. مواد اولیه و بیسک تهیه یک کود مهمترین عامل در تولید کود است. عوامل دیگر همچون ترکیبات شیمیایی همراه، حلال ها، نحوه فرموله کردن کودها، دستگاههای مورد نیاز، خدمات آزمایشگاهی مورد نیاز، نیروهای انسانی، هزینه های بسته بندی و لیبل گذاری، هزینه های حمل و نقل، هزینه های مربوط به مبحث واردات کودهای خارجی، تغییرات قیمت ارزهای دولتی و آزاد، نیاز بازار کشاورزی و ……. همگی از عوامل موثر در هزینه های تولید یک کود و قیمت گذاری نهایی می باشد.
عامل مهم دیگر در خصوص صادرات و واردات مواد اولیه و انواع کودها است. کودهای تولید داخل عموما با هزینه های پایینتر به علت در دسترس بودن مواد اولیه به بازار ارایه میشوند، اما گاها کودهای وارداتی هم به علت اختلاف هزینه ها و هم به علت بحث گمرک و قوانین واردات از قیمت نهایی بالاتری برخوردار هستند. به طور کلی قیمت تمام شدهی یک کود به مجموعه عوامل زیادی وابسته است و با توجه به هزینه های تولید، نیاز بازار کشاورزی، شرایط روز ارز و …… متفاوت می باشد.
انواع کودهای کشاورزی
کودهای کشاورزی به 3 دسته اصلی تقسیم میشوند: کودهای شیمیایی، کودهای آلی، کودهای بیولوژیک ( کودهای زیستی و انواع مایه تلقیح ها ) که در ادامه به هر یک از آنها خواهیم پرداخت.
کودهی شیمیایی (Chemical Fertilizer)
کودهای معدنی هستند و با نام کودهای مصنوعی یا شیمیایی نیز شناخته میشوند، در واقع هر نوع ماده شیمیایی و یا معدنی که حاوی حداقل 5 درصد و یا بیشتر نیتروژن – فسفر قابل جذب و پتاسیم محلول باشد و در طی فرآیندهای شیمیایی ساخته شده و مواد مغذی ( عناصر غذایی ماکرو و میکرومغذی ها) را به اشکال قابل جذب و البته با سرعت بالای جذب برای گیاهان فراهم کند. اما باید توجه داشت مصرف زیاد این کودها باعث آسیب به خاک و محیط زیست میشود. کودهای شیمیایی به هر 3 حالت گرانوله و مایع و پودری موجود هستند.
برخی از ویژگی های بارز و مهم کودهای شیمیایی
- ازت: باعث رشد سبزینه گیاه می شود.
- فسفر:در تولید ATP نقشی اساسی را ایفا می کند یا به عبارت دیگر فسفر لازم برای تولید ATP را فراهم می کند.
- پتاسیم: در عمود یا راست نگه داشتن گیاهی به مانند گندم از طریق افزایش ضخامت دیواره سلولی نقش دارد.
تقسیم بندی بر اساس میزان سه عنصر پر مصرف
کودهای شیمیایی ازته شامل:
- سولفات آمونیم
- نیترات آمونیم
- فسفات آمونیم
- اوره
- آمونیاک
کودهای شیمیایی فسفاته شامل:
- سنگ فسفات
- سوپر فسفات
- فسفات دی آمونیم
کودهای شیمیایی پتاسه شامل:
- سولفات پتاسیم
- کلرو پتاسیم
معرفی کودهای شیمیایی رایج و پر مصرف
کود ازت
ازت یکی از پرمصرف‌ترین عنصرهای مورد نیاز گیاه که به شکل نیترات، اوره و یون آمونیوم قابل جذب است. در این میان اوره متداول‌ترین منبع تغذیه ازت در ایران و سایر مناطق هست. نیترات آمونیوم با ۳۳درصد ازت و سولفات آمونیوم شامل ازت و ۲۴ درصد گوگرد، از دیگر منابع برای برطرف کردن کمبود ازت گیاهان هستند.
کود پتاسیم
پتاسیم به‌طور معمول و طبیعی وجود دارد و نیز از تجزیه بقایای گیاه به خاک اضافه می‌گردد، اما در خاک‌های شنی و اسیدی کمبود آن به چشم می‌خورد. برای تأمین پتاسیم بیشتر از سولفات پتاسیم استفاده می‌کنند.
کود شیمیایی گوگرد
در خاک‌هایی که در معرض شستشوی فراوان هستند، کمبود گوگرد زیاد وجود دارد و باید به خاک اضافه گردد. بسته به نوع PH خاک، در خاک‌های اسیدی از سولفات کلسیم یا جیپس ( شامل ۱۸ درصد گوگرد و ۲۲ درصد کلسیم) مصرف میشود تا خاک خاصیت قلیایی پیدا کند. همچنین از پودر گوگرد نیز برای بالا بردن PH خاک استفاده می‌گردد.
کود شیمیایی کلسیم و منیزیم
به‌جز در مناطق مرطوب برای تغییر PH اسیدی خاک، در بقیه نقاط کمبود کلسیم و منیزیم وجود ندارد. اگر نیازی به کلسیم به‌تنهایی باشد از کود فسفر با درصدی از کلسیم برای جبران کمبود آن در خاک، استفاده می‌گردد. همچنین برای رفع کمبود منیزیم از سولفات منیزیم استفاده می شود.
کود شیمیایی فسفر
اسید فسفریک شکل قابل جذب فسفر برای گیاه است ولی به‌عنوان کود استفاده نمی‌شود. در کودهای شیمیایی فسفر با درصدی از اکسید آن وجود دارد که جهت تثبیت آن در خاک‌های قلیایی از کلسیم و در خاک‌های اسیدی از آهن و آلومینیوم به کار می‌رود. با توجه به میزان کود، روش کود دهی، نوع بافت خاک و تعداد دفعات مصرف، مقداری از کود فسفره در سال اول و سال‌های بعد برای گیاه باقی می‌ماند. کود فسفره را باید قبل از کاشت و در محل ریشه استفاده کرد. مونو آمونیوم فسفات و مونو پتاسیم فسفات دو شکل رایج از این دسته کودهای شیمیایی هستند.
کودهای شیمیایی مخلوط
در میان کلیه ی عناصر ازت، فسفر و پتاسیم بیشتر مورد نیاز است، بنابراین صنایع کودسازی، اقدام به تولید کود مخلوط کرده‌اند و از مقادیر محدود این عناصر که به‌صورت درصد مشخص نوشته میشود، در ترکیب با مواد دیگر کود مخلوط تشکیل می شود. گاهی درصدی از گوگرد هم در کود مخلوط به کار می‌رود.
کودهای شیمیایی میکرو المنت
با توجه به شرایط متفاوت خاک منطقه، گاهی در مناطق خشک کمبود آهن، روی، منگنز و مس، و در مناطق مرطوب کاهش میزان کلر، بر و مولیبدن در خاک وجود دارد که عناصر کم‌مصرف در گیاه را تشکیل می‌دهند. استفاده از این مواد معدنی نیاز به‌دقت بسیار بالایی دارد، چون درصورتی‌که بیش از اندازه مصرف شود، گیاه را مسموم می‌نماید.
آهن، روی، منگنز و مس حتی بیشتر از نیاز گیاه در خاک موجود است، ولی به صورت قابل‌جذب برای گیاه نیست. برای جلوگیری از تثبیت این مواد در خاک، آنها را بر روی برگ به‌صورت محلول پاشی استفاده می کنند، و یا با سم‌های مختلف مخلوط شده، در حین سم‌پاشی به گیاه می دهند. سولفات کاتیون‌ها از مواد معدنی کم‌مصرف، کلروپتاسیم، بوراکس، مولیبدات سدیم، مولیبدات آمونیوم با مارک‌های متنوع ازجمله کودهای شیمیایی عناصر کم‌مصرف در بازار هستند که به کشاورزان کمک مینمایند.
کودهای آلی (Organic fertilizer)
کود آلی یا کود ارگانیک مجموعه ای از عناصر آلی و مواد معدنی و بر پایه ی ترکیبات گیاهی و جانوری است که پایه شیمیایی ندارند. در واقع فرآورده جانبی به دست آمده از فرآوری مادههای جانوری و گیاهی که دارای مقدار کافی عناصر غذایی است. کودهای آلی بر خلاف کودهای شیمیایی فاقد اثرات مضر بر محیط زیست است. کودهای آلی به علت حضور کربن اکتیو به همراه عناصر اصلی نظیر نیتروژن، فسفر، پتاسیم علاوه بر تامین عناصر مورد نیاز گیاهان، فعالیت های میکروارگانیسم های خاکزی را بهبود بخشیده و به بهبود تخلخل و نفوذ پذیری خاک کمک بسزایی می کند و در واقع کودهای آلی به عنوان یک بهساز خاک عمل میکند. کودهای آلی هم به حالت های مایع، پودری و گرانوله وجود دارند.
نمونه کودهای آلی
استفاده از کودهای آلی به دلیل افزایش اثربخشی و بهبود کیفیت خاک، حفظ محیط زیست و تولید محصولات سالم و با کیفیت اهمیت زیادی دارد. این نوع کودها باعث افزایش بیولوژی خاک، جلوگیری از افت کیفیت خاک و کاهش استفاده از مواد شیمیایی مضر میشوند.
کودهای آلی مایع و جامد
در انواع مختلف موجود هستند که از بهترین مثال های این نوع کود می توان به کودهای آلی مایع رویش سبز اشاره کرد.
کود حیوانی
از گذشته‌های بسیار دور کشاورزان دریافتند درجایی که فضولات حیواناتی مانند اسب، گاو، گوسفند و مرغ وجود دارد، گیاه رشد بهتر و بیشتری دارد و از آن به بعد همواره از کود حیوانی جهت رشد گیاهان استفاده شده است. امروزه کود انسانی نیز در بین کشاورزان جایگاه ویژهای پیدا کرده و به کار می‌رود. کود حیوانی علاوه بر تأمین مواد موردنیاز گیاه، دارای خواص بی‌نظیری برای خاک مانند افزایش نفوذپذیری و نگهداری آب، بالا بردن PH، هوادهی و همچنین افزایش فعالیت بیولوژیکی خاک هست.
کود سبز
یکی از روش‌های قدیمی در افزایش باروری خاک، این است که قبل از کشت محصول اصلی، یک نوع دیگر گیاه را کاشته و هنگامی که سبز شد آن را برداشت می‌کنند. در حقیقت هدف از این کار استفاده از مزایای گیاه کاشته شده است وگرنه هیچ محصولی از آن برداشت نمی‌گردد و فقط شرایط بهتری برای کاشت محصول اصلی و خصوصیات فیزیکی خاک مهیا میشود. گیاه مورد کشت باید از ویژگی‌های رشد سریع، کمترین مقدار نیاز به آب و کود و نیز پر شاخ و برگ و پر از مواد مورد نیاز خاک باشد تا سبزینه بیشتری ایجاد کند.
کمپوست
کمپوست همان ترکیبی از پسماندهای حیوانی و گیاهی که طی فرآیندها و شرایط مختلف به وجود می‌آید. کمپوست از کهن ترین روش‌های بازیافت بوده که از زباله‌های شهری، فاضلاب و لجن و دیگر مواد آلی تجزیه‌شده به دست آمده و به شکل کود در کشاورزی استفاده می‌گردند. این نوع کود بسیار عالی در باغداری، کشاورزی، کنترل فرسایش و بهسازی خاک، ساخت‌وساز تالاب، پوشش دفن زباله و …. استفاده فراوان داشته و آفت‌کشی طبیعی محسوب می‌گردد.
کودهای بیولوژیک Biofertilizer
کودهای بیولوژیک یا کودهای زیستی مواد حاصلخیزکنندهای هستند که دارای تعداد کافی از یک یا چند گونه از میکرواورگانیسمهای مفید خاکزی و یا همزیست با ریشه گیاهان است، و قادر است به نحوی در تامین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه موثر باشد. مانند: قارچهای مایکوریزا، جلبکهای سبز و آبزی و انواع باکتریها. این دسته از کودها، شامل استفاده از میکروارگانیسم‌های پر فایده برای پرورش و رشد گیاه و نیز حاصلخیزی خاک بدون ذره‌ای آلودگی و زیان برای اکوسیستم مزرعه و محیط‌زیست است. بر اساس نوع میکروارگانیسم استفاده شده به کود زیستی، این کودها به انواع کودهای زیستی باکتری، قارچی، جلبکی، اکتینومیست و میکروارگانیسم مؤثر (EM) تقسیم میشوند.
سخن پایانی
با افزایش جمعیت انسانی و به دنبال آن افزایش نیاز به تامین منابع غذایی و محصولات کشاورزی، افزایش راندمان تولید محصولات زراعی و باغی از اهمیت ویژهای برخوردار است و همچنین حفظ سلامت خاک و محیط زیست در اولویت جوامع انسانی است. به همین علت مصرف کودهای آلی و بیولوژیک به علت حفظ سلامت انسان، گیاه، خاک و محیط زیست در اولویت مصرف نسبت به کودهای شیمیایی است. توجه بیشتر به تولیدات داخلی کود و بهرهگیری از منابع مواد اولیه موجود، علاوه بر زمینهسازی درگسترش تولیدات داخلی سبب افزایش راندمان تولید و اشتغال نیروهای کار خواهد شد.